Μάθημα 12

Ἡ Πολιορκία τῆς Κωνσταντινούπολης τὸ 1452 - 

Μιὰ Σφαιρικὴ Ἐπισκόπηση μὲ βάση τὴν Ἱστορία του Γεωργίου Φραντζῆ

Τὸ 1452 ὑπῆρξε κομβικὴ χρονιὰ γιὰ τὴ μοῖρα τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας. Ἦταν ἡ χρονιὰ ποὺ οὐσιαστικὰ ἄρχισε ἡ προετοιμασία γιὰ τὴν τελικὴ πολιορκία καὶ Ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς. Ὁ Γεώργιος Φραντζῆς, ἀξιωματοῦχος καὶ στενὸς σύμβουλος τοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου, ὑπῆρξε αὐτόπτης μάρτυρας τῶν γεγονότων καὶ κατέγραψε μὲ λεπτομέρεια τὴν ἀγωνία, τὶς στρατηγικὲς καὶ τὶς διπλωματικὲς κινήσεις τῆς ἐποχῆς. Τὸ ἔργο του ἀποτελεῖ πολύτιμη πηγὴ γιὰ τὴν κατανόηση τῆς κατάστασης λίγο πρὶν τὴν Ἅλωση.

Γεωπολιτικὸ πλαίσιο

Ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία, στὰ μέσα τοῦ 15ου αἰῶνα, εἶχε πλέον περιοριστεῖ σὲ ἐλάχιστα ἐδάφη: τὴν Κωνσταντινούπολη, κάποια περίχωρά της καὶ μερικὰ μέρη στὸν Μοριᾶ. Ἀντίθετα, ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία εἶχε ἀναπτυχθεῖ ραγδαία ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Μωάμεθ Β΄. Μετὰ τὴν ἧττα τῆς Ὀθωμανικῆς δυναστείας στὴ μάχη τῆς Ἄγκυρας (1402) ἀπὸ τὸν Ταμερλάνο, οἱ Ὀθωμανοὶ ἀνασυντάχθηκαν καὶ κατέλαβαν σχεδὸν ὅλα τὰ ἐδάφη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τῶν Βαλκανίων.

Ἡ Κωνσταντινούπολη βρισκόταν πλέον σὲ ἀπομόνωση. Ὁ Μωάμεθ Β΄, φιλοδοξῶντας νὰ γίνει ὁ νέος «Καίσαρας», στόχευε ὄχι μόνο στὴ στρατιωτικὴ κατάληψη τῆς Πόλης, ἀλλὰ καὶ στὴν ἑδραίωση τοῦ θρησκευτικοῦ καὶ πολιτικοῦ τοῦ κύρους ὡς παγκόσμιος ἡγεμόνας.

Θρησκευτικὸ ὑπόβαθρο

Τὸ θρησκευτικὸ ζήτημα ἐνίσχυε τὴν ἐσωτερικὴ κρίση τοῦ Βυζαντίου. Τὸ 1439, εἶχε ὑπογραφεῖ στὴ Φεράρα-Φλωρεντία ἡ Ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν (Καθολικῆς καὶ Ὀρθόδοξης), μὲ σκοπὸ νὰ ἐξασφαλιστεῖ δυτικὴ βοήθεια ἀπέναντι στοὺς Ὀθωμανούς. Ὡστόσο, ἡ Ἕνωση δὲν ἔγινε ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὸν λαὸ καὶ μεγάλο μέρος τοῦ ὀρθόδοξου κλήρου. Ὁ Γεννάδιος Σχολάριος, μελλοντικὸς Πατριάρχης, ἡγήθηκε τῆς ἀντι-ενωτικῆς παράταξης. Ὁ Φραντζῆς καταγράφει τὸν θρησκευτικὸ διχασμὸ ποὺ ἀποδυνάμωσε τὸ ἐσωτερικὸ μέτωπο τῆς Πόλης καὶ ἐπισημαίνει τὸν σκεπτικισμὸ τῶν κατοίκων ἀπέναντι σὲ κάθε βοήθεια ἀπὸ τὴ Δύση.

Οἰκονομικὴ κατάσταση

Ἡ Κωνσταντινούπολη βρισκόταν σὲ ἐξαιρετικὰ δεινὴ οἰκονομικὴ κατάσταση. Τὰ ταμεῖα τοῦ κράτους ἦταν σχεδὸν ἄδεια, ἡ ἐμπορικὴ δραστηριότητα εἶχε περιοριστεῖ σημαντικά, καὶ τὸ λιγοστὸ χρυσάφι τῆς Αὐτοκρατορίας δαπανήθηκε γιὰ τὴν ἐνίσχυση τῶν ὀχυρώσεων καὶ τὴν ἀμοιβὴ τῶν ξένων μισθοφόρων. Ὁ Φραντζῆς ἀναφέρει τὴν ἀπελπισμένη ἀναζήτηση πόρων καὶ τὴν οἰκονομικὴ ἐξαθλίωση τῶν πολιτῶν, ποὺ ζοῦσαν μὲ φόβο καὶ ἐλλείψεις.

Στρατιωτικὴ κατάσταση

Τὸ στρατιωτικὸ σκηνικὸ τοῦ 1452 ἦταν καταθλιπτικὸ γιὰ τὸ Βυζάντιο. Ἡ φρουρὰ τῆς Κωνσταντινούπολης ἀριθμοῦσε περίπου 7.000 μαχητές, πολλοὶ ἐκ τῶν ὁποίων ἦταν ξένοι (π.χ. οἱ Γενουάτες ὑπό τον Ἰουστινιάνη). Ἀντίθετα, ὁ Μωάμεθ Β΄ συγκέντρωνε στρατὸ ποὺ ξεπερνοῦσε τὶς 100.000 ἄνδρες, ἐνῷ διέθετε προηγμένο πυροβολικό, ὅπως τὸ τεράστιο κανόνι ποὺ κατασκεύασε ὁ Οὗγγρος μηχανικὸς Οὐρβανός.

Τὸ σημαντικότερο γεγονὸς τοῦ 1452 ἦταν ἡ ἀνέγερση τοῦ φρουρίου Ρούμελη Χισάρ, στὴ δυτικὴ πλευρὰ τοῦ Βοσπόρου, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ ἤδη ὑπάρχον Ἀνατολοῦ Χισάρ. Μὲ αὐτὸ τὸ ἔργο, ὁ Μωάμεθ κατάφερε νὰ ἐλέγξει πλήρως τὴν πρόσβαση στὴν Πόλη ἀπὸ τὴ Μαύρη Θάλασσα καὶ νὰ τὴν ἀπομονώσει ἀπὸ ὁποιαδήποτε βοήθεια. Ὁ Φραντζῆς περιγράφει τὸ χτίσιμο τοῦ φρουρίου ὡς ξεκάθαρη πρόκληση καὶ ἔνδειξη τῶν ἐπιθετικῶν προθέσεων τοῦ Σουλτάνου.

Διπλωματικὲς προσπάθειες

Ὁ αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος ΙΑ΄, μέσῳ τοῦ Φραντζῆ καὶ ἄλλων ἀπεσταλμένων, προσπάθησε νὰ ἐξασφαλίσει βοήθεια ἀπὸ τὴ Δύση. Παρ' ὅλες τὶς ἐπαφὲς μὲ τὸν Πάπα καὶ τὶς ἰταλικὲς πόλεις, ἡ ἀνταπόκριση ἦταν ἐλάχιστη καὶ καθυστερημένη. Ὁ Φραντζῆς ἐκφράζει ἀπογοήτευση γιὰ τὴν ἀδιαφορία τῶν δυτικῶν δυνάμεων καὶ καταγράφει τὴν ἀπογοήτευση τοῦ αὐτοκράτορα, ποὺ παρ' ὅλες τὶς προσπάθειες παρέμενε μόνος.