Μάθημα 9

Θεολογικὴ σημασία τῆς Ἁγίας Σοφίας

Ἡ Ἁγία Σοφία στὴν Κωνσταντινούπολη εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα μνημεῖα τῆς Χριστιανοσύνης καὶ ἕνα ἀριστούργημα τῆς βυζαντινῆς ἀρχιτεκτονικῆς. Ἡ θεολογικὴ σημασία τῆς Ἁγίας Σοφίας συνδέεται μὲ τὸν ἴδιο τόν σκοπὸ ἀνέγερσής της, τὴ χρήση της ὡς κέντρο λατρείας καὶ τὴ συμβολική της ἀξία ὡς εἰκόνα τῆς Οὐράνιας Βασιλείας.

Θεολογικὴ σημασία

1. Ἀφιερωμένη στὴ Θεία Σοφία

Ἡ Ἁγία Σοφία δὲν εἶναι ἀφιερωμένη σὲ κάποια Ἁγία μὲ τὸ ὄνομα Σοφία, ἀλλὰ στὴ Θεία Σοφία, δηλαδὴ στὸν Χριστὸ ὡς τὸν "Λόγο" καὶ τὴ "Σοφία τοῦ Θεοῦ" (Α' Κορινθίους 1:24). Ἡ λατρεία τῆς Θείας Σοφίας ἀποτελεῖ ἔκφραση τῆς χριστιανικῆς πίστης ὅτι ὁ Χριστὸς εἶναι ἡ ἐνσάρκωση τῆς θείας σοφίας καὶ τῆς ἀλήθειας.

2. Ὁ συμβολισμὸς τοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ σχεδιασμοῦ

Ὁ μεγαλοπρεπὴς τροῦλος της, ποὺ φαίνεται νὰ αἰωρεῖται, θεωρήθηκε ὡς σύμβολο τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς θεϊκῆς παρουσίας.

Οἱ τέσσερις πεσσοὶ (βάσεις του τρούλου) ἑρμηνεύονται ὡς σύμβολα τῶν τεσσάρων Εὐαγγελιστῶν, ποὺ στηρίζουν τὴν Ἐκκλησία.

Τὸ φῶς ποὺ μπαίνει ἀπὸ τὰ παράθυρα τοῦ τρούλου θεωρεῖται εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τῆς θείας χάριτος ποὺ διαχέεται στὴν Ἐκκλησία.

3. Ἡ λειτουργικὴ ζωή

Ἡ Ἁγία Σοφία ὑπῆρξε τὸ ἐπίκεντρο τῆς Ὀρθόδοξης λατρείας γιὰ σχεδὸν 1.000 χρόνια. Στὸν ναὸ τελοῦνταν οἱ πιὸ σημαντικὲς λειτουργικὲς πράξεις τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως ἡ στέψη τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων, γεγονὸς ποὺ ὑπογράμμιζε τὸν ρόλο τῆς Ἁγίας Σοφίας ὡς σύνδεσμο μεταξὺ τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ πολιτικῆς ἐξουσίας.

4. Ἡ Θεολογία τῆς Εἰκόνας

Οἱ τοιχογραφίες καὶ τὰ ψηφιδωτὰ τῆς Ἁγίας Σοφίας ἀποτελοῦν ἔκφραση τῆς βυζαντινῆς θεολογίας περὶ τῆς εἰκόνας. Ἰδιαίτερα τὰ ψηφιδωτὰ μὲ τὴν Παναγία καὶ τὸν Χριστὸ ἐκφράζουν τὴ δογματικὴ πίστη στὴν Ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴ θεολογικὴ θέση τῆς Παναγίας ὡς Θεοτόκου.

5. Θεμελίωση καὶ Ἀφιέρωση (532–537 μ.Χ.)

Ἡ πρώτη ἐκκλησία τῆς Ἁγίας Σοφίας κτίστηκε τὸ 360 μ.Χ. ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνο Α' καὶ ὁλοκληρώθηκε ἀπὸ τὸν γιό του, Κωνστάντιο Β'.

Καταστράφηκε τὸ 404 μ.Χ. κατὰ τὴ διάρκεια ταραχῶν καὶ ξαναχτίστηκε τὸ 415 μ.Χ. ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Θεοδόσιο Β'.

Ἡ σημερινὴ μορφή της θεμελιώθηκε ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Ἰουστινιανὸ Α' τὸ 532 μ.Χ., μετὰ τὴ Στάση του Νίκα, καὶ ὁλοκληρώθηκε σὲ μόλις 5 χρόνια. Ἡ ἐπίσημη ἀφιέρωσή της ἔγινε στὶς 27 Δεκεμβρίου 537 μ.Χ..

Κατὰ τὴν εἴσοδό του στὸν ναό, ὁ Ἰουστινιανὸς φέρεται νὰ ἀναφώνησε: "Νενίκηκά σέ, Σολομῶν" (σε ἀναφορὰ στὸν Ναὸ τοῦ Σολομῶντα στὴν Ἱερουσαλήμ), ἀναγνωρίζοντας τὸ μεγαλεῖο τοῦ ἔργου.

6. Στέψη Αὐτοκρατόρων

Ἡ Ἁγία Σοφία ἀποτέλεσε τὸ ἐπίσημο μέρος στέψης τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων.

Ἡ στέψη τελοῦνταν στὸ κέντρο τοῦ ναοῦ, κάτω ἀπὸ τὸν τροῦλο, ὅπου ὑπῆρχε ὁ λεγόμενος "Ὀμφαλός" – σύμβολο τῆς σύνδεσης τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς.

7. Εἰκονομαχία (8ος–9ος αἱ.)

Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς περιόδου της Εἰκονομαχίας (726–843), τὰ ψηφιδωτὰ καὶ οἱ εἰκόνες τῆς Ἁγίας Σοφίας καλύφθηκαν ἢ καταστράφηκαν, καθὼς οἱ αὐτοκράτορες ἤθελαν νὰ καταργήσουν τὴ λατρεία τῶν εἰκόνων.

Μετὰ τὴ νίκη των Εἰκονοφίλων, τὸ 843 μ.Χ., ξεκίνησε ἡ ἀποκατάσταση τῶν εἰκόνων μὲ τὴν ἀναστήλωση τῶν ἱερῶν ψηφιδωτῶν.

8. Λειτουργία τῆς Ἁγίας Σοφίας ὡς κέντρο τῆς Ὀρθοδοξίας

Ἡ Ἁγία Σοφία ὑπῆρξε γιὰ σχεδὸν 1.000 χρόνια τὸ ἐπίκεντρο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ τῆς Βυζαντινῆς Θεολογίας.

Στὸν ναὸ τελοῦνταν οἱ σημαντικότερες λειτουργίες, ὅπως τὸ Πάσχα, τὰ Χριστούγεννα καὶ οἱ τελετὲς τῶν αὐτοκρατόρων.

9. Ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Σταυροφόρους (1204 μ.Χ.)

Κατὰ τὴν Δ' Σταυροφορία (1204), ἡ Ἁγία Σοφία λεηλατήθηκε ἀπὸ τοὺς Λατίνους Σταυροφόρους.

Ὁ ναὸς μετατράπηκε σὲ Καθολικὸ Καθεδρικὸ καὶ τελοῦσε ὑπὸ τὴν ἐξουσία τῶν Λατίνων Παπῶν μέχρι τὴν ἀνάκτηση τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς τὸ 1261 μ.Χ.

Τὰ ἱερὰ σκεύη καὶ τὰ κειμήλια λεηλατήθηκαν καὶ μεταφέρθηκαν σὲ δυτικὲς πόλεις, ὅπως ἡ Βενετία.

10. Ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς (1453 μ.Χ.)

Στὶς 29 Μαΐου 1453, ὁ Μωάμεθ Β' ὁ Πορθητὴς εἰσῆλθε στὴν Ἁγία Σοφία μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης.

Ἡ τελευταία Θεία Λειτουργία διακόπηκε βίαια.

Ὁ Μωάμεθ Β' μετέτρεψε ἀμέσως τὴν Ἁγία Σοφία σὲ τζαμί. Προστέθηκαν τέσσερις μιναρέδες, τὰ ψηφιδωτὰ καλύφθηκαν μὲ ἀσβέστη καὶ ὁ χριστιανικὸς χαρακτῆρας τοῦ ναοῦ ἀλλοιώθηκε.